भूराजनीति र अनमिन

खासमा नेपालका उत्तरी र दक्षिणी दुवै छिमेकी नेपालमा बहुपक्षीय संस्थाहरूको सक्रिय भूमिका र उपस्िथति चाहँदैनन् । १२ बुँदे समझदारीका लागि सूत्रधारको भूमिका निर्वाह गरेको भारतले पछिल्ला राजनीतिक घटनाक्रममा पनि कुनै न कुनै रूपमा टेको दिँदै आएको छ । नेपालको शान्ति प्रक्रियामा भारतले गरेको भूमिकालाई राष्ट्रसंघले पनि मान्यता दिँदै आएको छ । सुरुमा राष्ट्रसंघ नेपाल पस्ने कुराले भारत बेखुश भए पनि उसलाई पनि सहमत हुन करै लाग्यो । खासमा, अनमिन स्थापना गर्नुअघि तत्कालीन राष्ट्रसंघीय मानव अधिकारसम्बन्धी उच्चायुक्तका विशेष प्रतिनिधि इयान मार्टिन र राष्ट्रसंघको एसिया तथा प्रशान्त क्षेत्रीय राजनीतिक मामिला विभागका उपनिर्देशक स्यामुअल टाम्राटले भारतलाई सहमत गराउन पटकपटक दिल्लीका अधिकारीहरूसँग वार्ता गरेका थिए । अन्ततः भारत सीमित म्यान्डेट र आकारको अनमिन राख्न सहमत भयो ।

दक्षिण एसियाका साना विकासोन्मुख मुलुकहरूलाई आफ्नो छहारीमा राख्ने भारतीय चाहना र आपmनै आन्तरकि समस्याका कारण अनमिनको उपस्िथतिमा उसले खासै उत्साह नदेखाएको कूटनीतिक क्षेत्रका जानकारहरू बताउँछन् । भारतका केही राज्यमा विखण्डनकारी विद्रोह उठेको छ भने राज्यविरुद्धको सशस्त्र संघर्ष पनि चर्किंदै गएको छ । विखण्डनवादी र अरू विद्रोहीहरूले पनि राष्ट्रसंघको मध्यस्थता माग गर्न सक्नेतर्फ पनि भारत सचेत छ । कश्मीर मामिलामा विद्रोही पक्षले राष्ट्रसंघको माग गरेका पनि छन् । तर, आन्तरकि समस्यामा अरू पक्षको संलग्नताले घरेलु मुद्दामाथिको आपmनो नियन्त्रण कमजोर हुन्छ भन्ने भारतको यकिन हो । त्यसकारण नेपालमा अनमिनको उपस्िथति, भूमिका र सफलताप्रति भारतले उत्साह नदेखाए पनि पछिल्ला दिनहरूमा बेखुश नै भने छैन । बहालवाला एक कांग्रेस मन्त्री पनि भन्छन्, "नेपालमा अनमिनको उपस्िथतिलाई लिएर भारत साहै्र उत्साहित छैन ।"

उत्तरी छिमेकी चीन पनि अनमिनलगायत अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूको काठमाडौँमा बढ्दो सक्रियता मन पराउने अवस्थामा छैन । नेपालको शान्ति प्रक्रिया चाँडो टुंगिएको हेर्न ऊ आतुर छ । विशेष गरी, तिब्बत मामिलामा पश्चिमाहरूले देखाउने आशक्तिप्रति उसको चासो गाँसिएको छ । नेपालको शान्ति प्रक्रिया नियाल्न आउने हरेक पश्चिमा विज्ञ, पत्रकार वा जागिरेले तिब्बती पृथकतावादीहरूका गतिविधिबारे विशेष चासो राख्ने गरेको चिनियाँ बुझाइ छ । त्यसैले, नेपालमा तेस्रो पक्षको उपस्िथति र भूमिका कम रहोस् भन्ने चिनियाँ चाहना रहेको जानकारहरू बताउँछन् ।