कोइरालाको उतारचढावपूर्ण राजनीतिक यात्रा

• प्रदीप गिरी

कुनै पनि मानिसले आफ्नो उचाइ एकै दिनमा प्राप्त गर्दैन । जन्मेको शिशुले विस्तारै आफ्ना अंगप्रत्यंग हासिल गर्छ । राजनीतिमा पनि मान्छेले लागेको दिनदेखि व्यक्तित्वका आयाम प्राप्त गर्न थाल्छ ।

विसं २०१७ अघि लामो समयसम्म नेपाली राजनीतिमा गिरजिाप्रसाद कोइरालाको एकल परचिय थिएन । उनको राजनीतिक यात्राको कुरा गर्दा बीपी कोइरालालाई सँगसँगै सम्भिmनुपर्ने हुन्छ । साँच्चै भन्ने हो भने गिरजिाप्रसादको जीवनको पूर्वार्द्धमा नेपाली कांग्रेसका चार नेता भनेर चिनिन्थे । चार नेता क्रमशः बीपी कोइराला, सुवर्णशमशेर, गणेशमान सिंह र सूर्यप्रसाद उपाध्याय थिए । यी चारपछि अरू कसैको नाम उच्चारण गर्न खोज्दा कृष्णप्रसाद भट्टराईको नाम आउँथ्यो । भट्टराईलाई त्यतिञ्जेल पाँचौँ स्थानमा राख्न सकिन्थ्यो । त्यसबाहेक, ०१५ सालताका नेपाली कांग्रेसका पदाधिकारीको आफ्नो महत्त्व हुन्थ्यो । त्यस्ता पदाधिकारी कहिले श्रीभद्र शर्मा हुन्थे, कहिले विश्वबन्धु थापा । महामन्त्री भइरहेकाहरू हुन्थे । बाँकी गिरजिाप्रसादको हाराहारीका र त्यही हैसियत भएका झन्डै दुई सय नेताहरू थिए । तीमध्ये पनि एक सयले पार्टीका तर्फबाट आमनिर्वाचनमा उम्मेदवारका लागि टिकट पाए । कोही जिल्ला सभापति भए । कोही राष्ट्रियसभामा आए । ती दुई सय नेतामध्ये गिरजिाप्रसादमा कुनै खास विशिष्टता देखिएको थिएन ।

नख्खु जेलको लामो बसाइपछि भने उनको छुट्टै व्यक्तित्व देखियो । अनशन गरेर उनी कारागारमुक्त भए । त्यो अनशन एउटा विशेष राजनीतिक पृष्ठभूमिमा गरएिको थियो । त्यसलगत्तै उनले राजा महेन्द्रको भेट पाए । त्यस भेटपछि उनी बीपीको रहिाइको काममा सक्रिय भएर लागे । गिरजिाप्रसादलाई नेपाली कांग्रेसको महत्त्वपूर्ण नेता भएर महेन्द्र वा अन्य माध्यमबाट त्यस काममा लगाइएको थियो भन्न मिल्दैन । उनी नेताका सँगसँगै बीपीका भाइसमेत थिए । यसले पनि उनमा विशिष्टता थपिन गएको थियो । त्यसैले नेपाली राजनीतिमा गिरजिाप्रसादको व्यक्तित्वको चिनारी दाजु बीपीलाई खोज्ने रूपमा भएको भन्दा अत्युक्ति हुने छैन ।

त्यसपछि उनको राजनीतिक यात्राक्रम पनि लगभग यस्तै छ । बीपी कारागारमुक्त भएर भारत गए । बीपीको राजा महेन्द्रसँग के अपेक्षा थियो, त्यो आफ्नो ठाउँमा छ । उनको कारागारमुक्तिको पृष्ठभूमि के थियो, त्यो अहिले छलफलको विषय भएन । तर, यी दुवै कुरा हुनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन् । बीपीका साथ पहिलो झमटमा गिरजिाप्रसाद बाहिर गएनन्, नेपालमै रहे । बीपी बाहिर गएपछि नेपालमा सशस्त्र क्रान्तिले मात्रै प्रजातन्त्रको पुनःप्राप्ति सम्भव छ भन्ने वक्तव्य दिन थाले । त्यस्ता वक्तव्य दिने व्यक्तिको समर्थन गर्नु नेपालभित्र बसेका मान्छेलाई गाह्रो थियो । गिरजिाप्रसादले पनि त्यस्ता वक्तव्यको समर्थन गर्न सक्ने कुरै थिएन । त्यति मात्रै होइन, एकाधपटक उनले दिल्ली, बनारसमा बसेर वक्तव्य दिने बीपीका कुरासित 'म सहमत छैन' भन्नुपर्ने अवस्था पनि आएको थियो । पुराना दस्तावेज र अखबार पल्टाएर हेर्ने हो भने यो कुरा स्पष्ट हुन्छ ।

तर, तत्कालीन पञ्चायती व्यवस्था अत्यन्त असहिष्णु थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री/राजा शंकालु थिए । बीपीले बनारसमा गरेको गतिविधिमा गिरजिाप्रसादको कुनै न कुनै प्रकारको सहभागिता हुनैपर्छ भन्ने सम्झेर बारम्बार पक्रिने सुरसार तत्कालीन सरकारले गर्‍यो । त्यसै क्रममा गिरजिाप्रसाद पनि एक दिन नेपाल छाडेर लामो समयका लागि भारततिर लागे । उनी दाजु बीपीका समीप बनारस पुगे । त्यसपछि उनले फारबीसगन्जमा आफ्नो समानान्तर कार्यालय खडा गरे ।

लगभग यस्तै कुरा बीपीका भतिजा पर्ने सरोजप्रसाद कोइरालाको छ । नेपालमा रहुन्जेल उनले बीपीको सशस्त्र क्रान्तिको लाइनको वकालत गर्न सकिरहेका थिएनन् । उनीहरूको विश्वास के थियो, त्यो आफ्नो ठाउँमा छ । कदाचित विश्वास पनि थियो/थिएन । सरोजप्रसादलाई त्यस्तै परबिन्धमा पारेर निर्वासित गर्न तत्कालीन व्यवस्थाले बाध्य पार्‍यो । यस्तै कालखण्डमा कांग्रेसका तीन नेता, तीनै कोइराला, बीपी, सरोज र गिरजिाप्रसाद भारत भासिन बाध्य भएका हुन् । प्रकारान्तरले सशस्त्र क्रान्तिको आह्वानका साथ तादात्म्य राख्न पुगे । त्यसका अलावा उनीहरूको साथमा लौहपुरुष गणेशमान पनि थिए । यहाँ अर्को स्मरणीय के छ भने त्यतिबेला कांग्रेसको कार्यकारी अध्यक्ष सुवर्णशमशेर थिए । सुवर्णशमशेरलाई सन् १९६१ मा भएको पटना सम्मेलनले कार्यकारी सभापति छानेको थियो ।

दुई साहसिक निर्णय

२०३० असार २९ गते विराटनगरबाट उडेको एउटा विमान अपहरण भएर भारतको फारबीसगन्ज पुग्यो । यसको कथा विभिन्न व्यक्तिहरूले आ-आफ्नै किसिमले भनिसकेका छन् । स्वयं गिरजिाप्रसादले पनि आफूले गराएको भनेर स्वीकार गरसिकेका छन् । त्यतिबेला स्वीकार गर्ने खाँचो थिएन, उचित पनि थिएन । त्यो अपहरण नेपालीले नै गराएको र त्यसमा गिरजिाप्रसादको पनि हात थियो भन्ने कुरा हरेकतर्फबाट प्रमाणित भइसकेको थियो । यसले कलकत्तामा रहेको सुवर्णशमशेरको नेतृत्वको हेडक्वार्टर र बनारसमा रहेको बीपीको राजनीतिक गतिविधिका बीचमा ठूलो खाडल ल्याउने काम गर्‍यो ।

विमान अपहरण प्रकरणले गिरजिाप्रसादलाई भने राजनीतिमा स्थापित हुन सहयोग गर्‍यो । आज त्यस्तै देखिँदै छ । तर, त्यस घटनाक्रमको सम्यक मूल्यांकन हुन बाँकी छ । त्यसको सम्यक् परीक्षण र मूल्यांकन नहुनु वर्तमान राजनीतिमा धेरै विसंगति देखिनुका लागि पनि जिम्मेवार छन् । खास गरी कांग्रेसको अन्तरविरोधका लागि त्यस्ता कुरा बढी जिम्मेवार छन् । यिनका बारेमा भोलि इतिहास लेखिनेछ । त्यसबेला यसका उज्याला/अँध्यारा पाटा केलाइनेछ । निश्चय नै, त्यसपछि नेपाली राजनीतिमा गिरजिाप्रसाद नयाँ भूमिकाका साथ देखिए ।

बीपी सशस्त्र संघर्षको कुरा गर्दै थिए । तर, संघर्षको स्वरूप स्पष्ट थिएन । यसमा बीपी स्वयं स्पष्ट थिएनन् भन्ने प्रशस्त ठाउँ छन् । उनका लेख, अन्तर्वार्ताहरूले पनि यही कुरा दर्शाउँछन् । त्यहाँ पर्याप्त गृहकार्यका कुरा छाडौँ, पर्याप्त सैद्धान्तिक स्पष्टता पनि थिएन । यसमा स्वयं बीपीका आलेखहरूभन्दा अत्यन्त राम्रो स्पष्टीकरण दिने अर्को स्रोत भेटिएको छ । गणेशमान नेपाल फर्किइसकेपछि मुद्दा चल्यो । यस मुद्दाका क्रममा ओखलढुंगा घटनामा केन्दि्रत भएर उनले सर्वोच्च अदालतमा बयान दिएका छन् ।

दुर्भाग्यवश, आमजनता र पाठकको स्मरणशक्ति अत्यन्त कमजोर हुन्छ । गणेशमानको त्यो बयान ओखलढुंगा काण्डको वास्तविकताको एउटा पाटो हो भने अर्को पाटो बीपीका अदालती बयानसँग त्यो तुलनीय छ । यी सबै सन्दर्भलाई केलाएर हेर्ने हो भने ओखलढुंगा काण्डको अप्ठ्यारोपन र अन्तरविरोध स्पष्ट हुन्छ । जेहोस्, मोटामोटी रूपमा विमान अपहरणबाट प्राप्त साधन र स्रोतबाट ओखलढुंगा काण्ड गराउने प्रयास भयो । -विमान अपहरणका क्रममा नेपाल राष्ट्र ब्यांकको ३० लाख भारतीय रुपियाँ लुटिएको थियो- सं.) । ओखलढुंगा घटनामा संलग्न योद्धाहरूले अदम्य साहस प्रकट गरे । -०३१ मा कांग्रेसद्वारा सञ्चालित सशस्त्र संघर्षका क्रममा पूर्वी जिल्लाहरू कब्जा गरी स्थानीय सरकार गठन गर्दै अघि बढेको टोलीमाथि ओखलढुंगामा सरकारी पक्षले धरपकड गर्दा कमान्डर यज्ञबहादुर थापालगायत योद्धा मारएिका थिए- सं.) । उनीहरू सबै प्रातःस्मरणीय छन् । तर, ओखलढुंगा काण्डको गुरुयोजना के थियो, त्यो किन असफल भयो, त्यसका जिम्मेवार को थिए भन्नेमा अहिलेसम्म पार्टीका तर्फबाट कुनै पनि आधिकारकि वर्णन आएको छैन । आ-आफ्ना किसिमले विभिन्न मान्छेहरूले गैरजिम्मेवार अभिव्यक्तिहरू दिइरहेका छन् । यस्ता अभिव्यक्तिले कांग्रेसको इतिहासमा धेरै अप्ठ्यारो उत्पन्न गरेको छ । ती अप्ठ्यारा र विसंगति अहिले पनि यथावत् छन् ।

गणेशमानको बयानबाटै स्पष्ट हुन्छ, ओखलढुंगा काण्डमा अरू कुनै पनि व्यक्तिभन्दा गिरजिाप्रसादको केन्द्रीय र निणर्ायक भूमिका थियो । विमान अपहरण र यस घटनाबाट गिरजिाप्रसाद नेपाली राजनीतिमा एउटा निर्णय गर्न सक्ने आँटिलो व्यक्तिका रूपमा राम्ररी चिनिए । त्यसभन्दा पनि ठूलो कुरो, करबिकरबि उनी बीपीका एक मात्र अत्यन्त सहयोगीका रूपमा प्रतिष्ठित भए । त्यतिन्जेल सरोज कोइरालाको भने हत्या भइसकेको थियो ।

ओखलढुंगा काण्डका तत्काल दुइटा परण्िााम देखिए । एकातिर सुवर्णशमशेर र बीपीबीचका सबै संवाद समाप्त भए । त्यो कुरो कांग्रेसका लागि ठूलो धक्का थियो । दोस्रो, स्वयं बीपीका लागि त्यो ठूलो आघात थियो । त्यसपछि बीपीको मानसिक धरातलमा ठूलो परविर्तन आयो । केही समयपछि नै उनले नेपाल र्फकने निर्णय गरे । उनले र्फकने निर्णय मात्रै गरेनन्, हिंस्रक संघर्षको निरर्थकता पनि बोध भएको कुरा संकेत गरे । जुन कुरा उनले विभिन्न माध्यमबाट स्वीकार गरसिकेका छन् ।

बीपी नेपालकै भूमिमा बसेर अहिंस्रक तरकिाबाट संघर्ष अगाडि बढाउने निर्णयमा पुगे । यसलाई राष्ट्रिय मेलमिलापको संज्ञा दिइयो । बीपी नेपाल फर्किए पनि गिरजिाप्रसाद भने भारतमै रहे । उनको गतिविधि पनि अपेक्षाकृत सीमित भयो । नेपाल पुगेपछि बीपीले के गर्छन्, उनीप्रति राज्यले कस्तो व्यवहार गर्छ भन्ने आधारमा उनको गतिविधि निक्र्योल हुने कुरा थियो ।

कुशल संगठक

गिरजिाप्रसादको विगतलाई पल्टाउने हो भने बीपीको नाम जोडिएर आउँछ । बीपी कारागारमुक्त भएपछि ०३६ सालमा जनमतसंग्रह घोषणा भयो । त्यो घोषणासँगै गिरजिाप्रसाद नेपाल फर्किए । त्यसपछि उनी नेपाली राजनीतिमा केन्दि्रत भए । यसअघि नै कांग्रेस पुनःगठनका क्रममा बीपीले गिरजिाप्रसादलाई परशुनारायण चौधरीसहित आफ्ना दुई महामन्त्रीमध्ये एक नियुक्त गरसिकेका थिए । यसले गिरजिाप्रसादलाई राजनीति गर्नमा ठूलो सघाउ पुर्‍यायो । त्यसबाट उनले संगठन गर्ने मौका पाए । त्यसबखत बीपीले कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई कार्यवाहक अध्यक्ष नियुक्त गरेका थिए ।

यसमा भट्टराई र चौधरीले गिरजिाप्रसादलाई र गिरजिाप्रसादले उनीहरूलाई मद्दत गर्ने कुरा थिएन । तीनवटैले मिलेर काम गर्नुपथ्र्यो । मिलेर काम गर्न के कति सम्भव हुन्थ्यो, त्यो पछिको कुरा हो । तर, चौधरी कांग्रेसलाई बीचमै छाडेर पञ्चायत प्रवेश गरे । त्यसपछि कांग्रेसको एक मात्र महामन्त्री गिरजिाप्रसाद भए । यो उनका लागि अर्को महत्त्वपूर्ण अवसर थियो । त्यसभन्दा पनि ठूलो कुरा, उनको नेतृत्व गतिशील थियो । नेपालको व्यापक दौडाहा गरे, उनमा संगठन गर्ने विशिष्टता पनि थियो ।

राजनीतिका लागि निश्चित तत्त्व आवश्यक पर्छन् । पहिलो, विचारधारा हो । यसमा पार्टीमा रहेका सिद्धान्तकार र लेखकले योगदान गर्छन् । कार्यालय चलाउने मानिस पनि त्यत्तिकै आवश्यक पर्छन् । राम्रो भाषण गर्न सक्ने, जनतालाई आकषिर्त गर्न सक्ने व्यक्ति चाहिन्छ । संगठन गर्ने मानिस पनि चाहिन्छ । संगठनबिनाको विचार, कार्यालय काम लाग्दैन । संगठन भनेको पार्टीको निश्चित लक्ष्यका लागि बढीभन्दा बढी मानिस जुटाउनु हो । यसको तरकिा एउटै हुन्छ, कार्यकर्ता, समर्थक, साथी, आमजनतासँग बढीभन्दा बढी तादात्म्यता राख्नुपर्छ । सबैसँग सम्बन्ध स्थापित गर्नुपर्छ । उनीहरूका दैनिक सरोकारका कुरामा भाग लिनुपर्छ । गिरजिाप्रसादले यसै गरे । संगठनका विश्वविख्यात मान्यतालाई स्वीकार गरेर बढीभन्दा बढी लोकपि्रय भए उनी ।

यसबीचमा एउटा कमजोरी अवश्य रह्यो तर त्यो उनको कमजोरी थिएन । त्यो कांग्रेसको कमजोरी थियो । कुनै व्यक्ति मानिसमाझ चिनिएर लोकपि्रय हुन सक्छ । त्यसका व्यक्तिगत अनुयायी धेरै हुन सक्छन् । तर, संगठनलाई संस्थागत रूप दिने कुरामा संगठनकै केही नियम-कानुन पनि अपेक्षित हुन्छन् । दुर्भाग्यवश कांग्रेसको इतिहासमा नियम-कानुनको भूमिका कमजोर रह्यो । बीपीको निधनपछि कांग्रेसमा सिद्धान्तबोध पनि अन्त्यन्त धूमिल हुँदै गयो । यी दुवै हुँदा पनि गिरजिाप्रसादले लोकसंग्रहको काममा कुनै कमी राखेनन् । बढीभन्दा बढी मान्छे उनले आफूसित राखे । त्यसको एउटा प्रमाण उनको शवयात्रा हो ।

गिरजिाप्रसाद साँचो अर्थमा राजनीतिक प्राणी थिए । बीपीमा संवेदशीलता, अध्ययनशीलता, उच्च बौद्धिक क्षमता र गहिरो अन्तरदृष्टि थियो । गिरजिाप्रसादमा गहिरो बौद्धिक क्षमता र अन्तरदृष्टिको उपस्िथति कमजोर थियो । तर, उनमा राजनीतिप्रति गहिरो चाख थियो । काम नपाएपछि उनी बेचैन हुन्थे । केही न केही नगरी उनी बस्नै सक्दैनथे । फलस्वरूप ०३६ र ०४६ बीचको १० वर्षमा उनले नेपालको व्यापक भ्रमण-दौडाहा गरे । हिँडी नै रहे, हिँड्नु पनि आफैँमा एउटा काम हो । त्यस हिँडाइलाई कसरी ठोस राजनीतिक रूप दिने भन्नेमा उनी स्पष्ट थिएनन् । त्यो स्पष्टता दिने काम किसुनजी र गणेशमानजीले गरे । ०४२ सालको सत्याग्रहको परकिल्पना मूलतः किसुनजीको थियो । त्यसमा गणेशमानजीले समर्थन जनाएपछि त्यो निर्णयमा पुग्यो । त्यतिखेरका वक्तव्य र गतिविधिहरू हेर्दा गिरजिाप्रसाद सत्याग्रहको आन्दोलनप्रति प्रसन्न थिएनन् भन्ने देखिन्छ । तर, उनीसँग तत्काल विकल्प थिएन । पछि उनले विकल्प दिए । त्यसलाई विकल्पको खोजी भनेर नेपाली कांग्रेसको इतिहासमा सम्झना गरन्िछ ।

यस क्रममा उनले राजा वीरेन्द्रलाई भेटे । यही भेटलाई लिएर अलिकति उनको उपहास पनि भयो । तर, खासमा यो उपहास हुनुपर्ने विषय थिएन । कुनै संघर्षको बाटो देखिएको थिएन । सत्याग्रह असफल भइसकेको थियो । त्यस अवस्थामा राजा वीरेन्द्रसँगै भेटेर भए पनि मुलुकमा कांग्रेसलाई अगाडि बढाउन बाटो बनाऊँ भन्दा कुनै आपत्तिको कुरा थिएन । खासमा भन्ने हो भने बीपीले नै प्रारम्भ गरेको राष्ट्रिय मेलमिलापको लाइनको अघिल्लो कदम थियो त्यो ।

यसरी गिरजिाप्रसादले के गरे भन्ने कुराका दुइटा पक्ष छन् । एकातिर उनले निरन्तर संगठन विस्तार गरे । अर्कोतिर अप्ठ्यारो परििस्थतिमा पनि विकल्पको खोजी गर्ने हिम्मत गरे । आँट गर्नबाट पछि हटेनन् । यी दुवै उनका उच्च कोटिको राजनेताका परचिायक हुन्् ।

०४६ यताका गिरिजाप्रसाद

०४६ पछि गिरजिाप्रसादको भूमिका नेतृत्वदायी रह्यो । त्यसपछि भट्टराईजी प्रधानमन्त्री भए । सफलतापूर्वक संविधान लेखाए उनले । नयाँ संविधान बनेपछि आमनिर्वाचन भयो, भट्टराईजी हारे । त्यो पनि आश्चर्यजनक घटना थियो । गिरजिाप्रसाद प्रधानमन्त्री भए । उनी प्रधानमन्त्री भएपछिका घटना फेर िअस्पष्ट छन् । गिरजिाप्रसाद र गणेशमानबीच तीव्र मतभेद भयो । किसुनजीले मध्यस्थता गर्न खोजे तर सफल भएनन् । बीचमा रहन खोज्दा आफैँ नराम्रो भए । अन्त्यमा उनी दुवैपट्ट िलाग्न सकेनन् । राजनीतिबाटै टाढिए ।

साँच्चै भन्ने हो भने ०४६ सालपछि नेपाली राजनीतिक व्यवस्थाको असफलताको प्रमुख कारक कांग्रेस नेतृत्वमा चलेको मतभेद थियो । त्यस मतभेदका लागि गणेशमान र गिरजिाप्रसाद दुवै उत्तिकै जिम्मेवार मान्न सकिन्छ । पहिलो प्रहार कसले गर्‍यो भन्ने प्रश्नको जवाफ अनुसन्धाताले खोज्लान् । आज यसमा छलफल गर्ने बेला होइन । यसबारे लुकेका पक्ष भन्ने बेला आइसकेको छैन ।

अद्वितीय उपलब्धि

गिरजिाप्रसादको राजनीतिक जीवनको सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि र योगदान १२ बुँदे समझदारी हो । त्यस ऐतिहासिक घडीमा गिरजिाप्रसाद नभएको भए देशले यो मोड लिने थिएन । कांग्रेसले गिरजिाप्रसादलाई १२ बुँदे समझदारीको एक मात्र पिताका रूपमा कालान्तरसम्म सम्भिmनेछ । उनको सामुन्ने पुष्पकमल दाहाल 'प्रचण्ड'लगायत अरू नेताहरू फुच्चे लाग्छन् । प्रचण्डले 'जनयुद्ध' लडेका थिए तर त्यस क्रममा उनी अँध्यारो सुरुङमा फसेका थिए । उनीसँग निस्िकने बाटो थिएन । त्यतिखेर गिरजिाप्रसादले उनलाई सहारा दिए । खोला तर्ने लौरो भइदिए गिरजिाप्रसाद ।

गिरजिाप्रसादको व्यक्तित्वको अभावमा १२ बुँदे समझदारी सम्भव थिएन । उनको दीर्घराजनीति, अन्तर्राष्ट्रिय विश्वसनीयता र राजनीतिक उचाइले गर्दा माओवादी गिरजिाप्रसादसँग टाँसिन पुगे । गिरजिाप्रसादले माओवादीको विश्वास गरे । कदाचित् उनले माओवादीलाई राम्ररी चिन्न सकेनन् पनि भन्न सकिन्छ । अथवा, उनमा चिन्ने फुर्सद थिएन । फुर्सदभन्दा बढ्ता कुरा, कांग्रेसको काम गर्ने तरकिा प्रक्रियाभन्दा व्यक्तिमूलक थियो । उनले जे गरे, आत्मविश्वासका भरमा गरे । पार्टीपंक्तिबाट उनले आवश्यक जानकारी लिने आवश्यकता ठहर्‍याएनन् । फलस्वरूप १२ बुँदेमा केही कमजोरी पनि रहे ।

विवादमाथिको व्यक्तित्व

गिरजिाप्रसाद निर्विवाद थिएनन् । उनका विषयमा अनेक विवाद र आलोचना अद्यापि जीवित छन् । उनको राजनीतिक यात्रा र शक्ति अभ्यासका क्रममा संगीन प्रकारका आरोपहरू लागे । तर, यहाँनिर के स्मरणीय छ भने विश्वको कुनै पनि राजनीतिज्ञ विवादमुक्त रहन सकेको इतिहास छैन । महात्मा गान्धीका बारेमा विवाद आज पनि देखिन्छ । भारतबाट पाकिस्तान टुक्र्याएको आरोपमा उनको हत्या भयो । निर्विवाद को छ ?

जीवन्तताको अर्को नाम विवाद हो । गिरजिाप्रसाद पनि जीवन्त राजनीतिज्ञ हुन् । जसले काम गर्छ, उसका बारेमा टीकाटिप्पणी हुन्छन् । विवाद हुन्छन् । उसका कमजोरी पनि हुन्छन् । गिरजिाप्रसादले पनि काम गर्ने, निर्णय लिने आँट देखाए । साहस देखाए । त्यसैले विवाद उनका कामसँग जोडिएका विषय हुन् । केही पनि काम नगर्ने व्यक्तिका बारेमा विवाद हुँदैन । मानिस सार्वजनिक जीवनमा पुगेपछि नै विरोध र समर्थनका कुरा सुरु हुन्छन् । सार्वजनिक जीवन सबैको चासोको विषय हुन्छ ।

अर्को पक्ष, कांग्रेसको कार्यप्रक्रिया गिरजिाप्रसादको पालामा चलेको थिएन । अघिदेखि नै त्यो भाँडिएको थियो । ०१७ पुस १ गते पार्टी प्रतिबन्धित हुनेबित्तिकै पार्टीभित्रको लोकतान्त्रिक प्रक्रिया झन्डैझन्डै अवरुद्ध भयो । सुवर्णशमशेर कांग्रेसको सर्वेसर्वा नेता थिए । पछि बीपी आएर मनमा जे आयो, त्यही गरे, त्यही पार्टीको लाइन भन्न थालियो । यी दुवै अस्वस्थ परम्परा थिए । बीपीले बुद्धिमत्तापूर्ण काम गरे पनि गिरजिाप्रसादले बुद्धि र अवधारणाको पक्षलाई ओझेलमा राखे । पछि भएको तीन नेताको टकराव पनि अहम्को टकराव थियो । एउटा अहम् नभएको व्यक्तिसित अहम् भएको व्यक्तिले टकराव लिनै सक्दैन । गिरजिाप्रसादका अधिकांश कमजोरी कांग्रेसका कमजोरी थिए । प्रक्रियासम्मत चल्न नसक्नु कांग्रेसको परचिय थियो । यो संगठनका लागि ठूलो अभाव मान्नुपर्छ । यसको परण्िााम गिरजिाप्रसादले पनि भोगे । उनी पटकपटक प्रधानमन्त्री भए तर पाँच वर्ष सरकार कहिल्यै चलाउन सकेनन् । आफ्नै पार्टीले सरकार गिराइदियो । अरूले पनि यसै गरी सरकार चलाउन सकेनन् ।

उनको निरन्तरको सक्रियता सबैभन्दा सकारात्मक पक्ष हो । कांग्रेस कार्यकर्ताप्रति उदात्त, उदार र दयाशील । कहिल्यै हार नखाने उनको स्वभाव । यिनै गुणहरूले गर्दा उनले नेपाली राजनीतिमा आफ्नो स्थान बनाउन सके । यसभन्दा महत्त्वपूर्ण अर्को कुरा छ, इतिहासमा एक से एक प्रतिभाशाली मान्छे हुन्छन् । गौतम बुद्धको पालामा उनी एक्ला त्यस्ता प्रतिभाशाली थिएनन् । यो कुरा इतिहास पढ्दा थाहा हुन्छ । उनीभन्दा विद्वान् र त्यागी व्यक्तित्व पनि त्यसबेला थिए । तर, खास कालखण्डमा गौतम बुद्ध जन्मिए । बाह्य परििस्थतिले पनि साथ दियो । लिपि र कागजको विकासले उनलाई अमर बनायो । त्यसकारण खास कालखण्डमा मानिसको व्यक्तित्व बन्छ । आफूभन्दा पनि बाहिरको परििस्थतिले निणर्ायक भूमिका खेल्छ । माओवादीले पनि गिरजिाप्रसादलाई यस्तै एक अवसर दिलाएकै हो ।

माओवादी भारतमा आश्रय लिएर बसेका थिए, पूरै नभए पनि । उनीहरूका गतिविधिमा कुनै न कुनै प्रकारको भारतीय भूमिका अवश्य थियो । गिरजिाप्रसाद पनि भारतले पत्याएका नेता थिए, उनको दीर्घ राजनीतिक सक्रियता र उचाइका कारणले गर्दा । त्यसैले १२ बुँदे सम्झौता गिरजिाप्रसादकै उच्च राजनीतिक व्यक्तित्वका कारण सम्भव भयो । इतिहासमा गिरजिाप्रसादको सबभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका रेखांकित गर्दा १२ बुँदे सम्झौतालाई नै लिइनेछ ।

चित्रकलामा चित्रको अन्तिम ब्रस नचलुन्जेल त्यसको सम्पूर्णता थाहा हुँदैन । त्यस्तै मान्छेको जिन्दगीले पनि अन्तिम क्षणमा मात्रै पूर्णता प्राप्त गर्छ । त्यसैले भनिन्छ, मानिस कसरी जन्मिन्छ, त्यो महत्त्वपूर्ण होइन । कसरी मर्छ, त्यो नै महत्त्वपूर्ण कुरा हो । उनले अन्तिम क्षणमा गरेको निणर्ायक र ऐतिहासिक कामले विगतमा देखिएका अभाव र कमजोरीलाई सम्पूर्ण रूपमा गौण बनाइदिएको छ । तिनको चर्चा इतिहासको पानामा यथासमयमा हुनेछ । श्रद्धाञ्जलिका क्रममा यी कुराको चर्चा अनावश्यक ठहरन्िछ ।

आज त गिरजिाप्रसादले छोडेर गएकामा हामी दुःखी छौँ । अहिले उनका बारेमा इतिहास लेख्ने बेला होइन, श्रद्धाञ्जलि दिने बेला हो । शोकको यस घडीमा गिरजिाप्रसादका कमी-कमजोरीभन्दा पनि १२ बँुदे समझदारीलाई तार्किक निष्कर्षमा कसरी पुर्‍याउने ? यसको सार्थकताबाट नै उनीप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जलि हुनेछ । यो नै उनको अन्तिम इच्छा पनि थियो ।

(रामबहादुर रावलसँग कुराकानीमा आधारित, प्रथमपटक प्रकाशित : नेपाल राष्ट्रिय साप्ताहिक, २०६६ चैत १५)